Posts by Bert Rietberg

Poederoijen – Op donderdag 19 september kwamen experts en geïnteresseerden samen op Slot Loevestein voor de derde Kennisdag Nederlandse Waterlinies. Deze editie was extra bijzonder, omdat naast de Alliantie Zuiderwaterlinie en de Oude Hollandse Waterlinie nu ook de Grebbelinie is aangesloten. De dag stond in het teken van ‘Verrassende verhalen boven water halen’.

Onder leiding van gidsen werden de fortificaties rond Slot Loevestein bezocht. In 1794 waren de aarden bastions en de strategische ligging aan de rivier de Maas belangrijker dan het middeleeuwse kasteel.

Samenwerking toen en nu

Het thema van deze Kennisdag heeft te maken met het jaar 1794. In dat jaar, nu 230 jaar geleden, werden de linies gezamenlijk ingezet om een Frans-Bataafse inval tegen te houden. Toch is dit stukje geschiedenis nog vrij onbekend. En dat terwijl er in die tijd nieuwe forten werden aangelegd, nieuwe inundatiegebieden werden gebruikt, en er daadwerkelijk gevochten werd aan de linie(s). Vestingsteden werden zelfs belegerd. Tijdens de Kennisdag gingen de drie waterlinies samen op zoek naar manieren om dit verhaal, en andere minder bekende gebeurtenissen, een plek te geven tussen de andere verhalen van de linies. Zowel fysiek in het landschap als in publicaties, musea en online bronnen. Bert Rietberg, coördinator Grebbelinie Bezoekerscentrum en voorzitter Stichting Grebbelinie: “Dat de Grebbelinie meer is dan de Slag om de Grebbeberg in 1940 is voor veel bezoekers al een grote verrassing. Door de samenhang met andere linies in andere perioden zichtbaar te maken wordt het verhaal nóg interessanter”.

Hoewel de Nederlandse waterlinies nu geen vijanden meer buiten hoeven te houden, werken ze nog altijd samen. Anne-Wil Maris, programmamanager Alliantie Zuiderwaterlinie: “Door elkaar op te zoeken kunnen we onze gezamenlijke geschiedenis, het vergelijkbare erfgoed en de gedeelde moderne belangen met elkaar uitwisselen. Zo zorgen we ervoor dat we als linies van elkaar, maar ook van elkaars partners en deelnemers kunnen leren.” Samenwerking tussen de Nederlandse waterlinies is sinds 2022 uitgangspunt van de Kennisdagen. Anastasia van der Lugt, directeur Oude Hollandse Waterlinie: “Met de Kennisdag verbinden we kenners, bestuurders, beheerders en vrijwilligers om samen de linies herkenbaarder en toegankelijker te maken. Van elkaar leren we ook hoe we de lange geschiedenis van de linies op een aantrekkelijke manier kunnen presenteren en vertellen.” Tijdens de Kennisdagen is er speciale aandacht voor het verzamelen, verspreiden en toegankelijk maken van informatie over de linies, zowel historische als actuele kennis. Door kennis over de linies breder beschikbaar te maken wordt het eenvoudiger voor gidsen, historische verenigingen en musea om de verhalen van de linie te vertellen. Vrijwilligers spelen hierin een belangrijke rol. Maar ook voor gemeenten, provincies en waterschappen is het waardevol om het door hen beheerde erfgoed in een bredere context te zien, en samen te werken aan het beheer en behoud ervan.

Raymond Uppelschoten vertelt over de hoofdrolspelers in de Coalitieoorlogen (1792-1794). Tijdens de oorlog in 1794 werden de inundaties in de Grebbelinie voor het eerst op een gecontroleerde manier gesteld.

Een bijzondere kaart 

Over de gebeurtenissen in 1794-1795 is veel gepubliceerd. Verhalenverteller Raymond Uppelschoten vertelde tijdens de Kennisdag over de Revolutieoorlogen (1792-1797) die voor een belangrijk deel in de Nederlanden werd uitgevochten. Er bestaan vooral veel schriftelijke bronnen van deze oorlog: kaartmateriaal en tekeningen zijn relatief zeldzaam, afgezien van een aantal veldslagen en het beleg van Willemstad in 1793. De Stichting Grebbelinie was echter in het bezit van een kaart die de ‘Oorlog van 1794-1795’ bijzonder goed in beeld brengt. Ter gelegenheid van de Kennisdag is de kaart van F.H.A. Sabron uit 1892 gedigitaliseerd en zal worden gebruikt voor onderzoek en toekomstige publicaties. 

Donateurs van de Stichting Grebbelinie zullen de kaart ontdekken in het volgende nummer van het blad ‘Grebbelinie in Beeld‘ dat in december uitkomt. 

De Zuiderwaterlinie 

De Zuiderwaterlinie is een unieke ketting van historische vestingsteden en hun ommeland, verbonden door het typisch Nederlandse verhaal van verdedigen met water. Waar vroeger de soldaten aan de grens stonden, vind je nu veel gezelligheid tegen het decor van een rijke geschiedenis. Geniet van de gezellige historische vestingsteden, bezoek een van de stoere forten of ontspan in de bijzondere natuur. Zie: www.zuiderwaterlinie.nl

Informatie over de Oude Hollandse Waterlinie vindt u op: oudehollandsewaterlinie.nl

In juli werd voor de tiende keer de Grebbelinie Wandeltocht georganiseerd, of Grebbe-Valleitocht zoals de route sinds 2018 heet. In die 10 jaar hebben circa 5000 deelnemers uit heel Nederland het gebied leren kennen. Velen keren jaarlijks terug naar het gebied waar duizenden militairen geschiedenis schreven.

Vanaf 8.00 uur opent jaarlijks het startbureau bij het Grebbelinie Bezoekerscentrum. Aan tafel het startteam van de SRVV uit Ede.

Ook dit jaar schreven zich weer een kleine 500 deelnemers in voor één van de gemarkeerde wandelingen. Startlocatie is vanaf 2018 het Grebbelinie Bezoekerscentrum. Daarvoor was Cultuurhuis De Breehoek in Scherpenzeel de belangrijkste startlocatie (2013-2017). De tocht moest in de afgelopen periode tweemaal voortijdig geannuleerd worden; in de coronajaren 2020 en 2021. De SRVV uit Ede is vanaf het begin de initiator en organisator van de wandeltocht. De meeste routes zijn in samenwerking met de Stichting Grebbelinie geschreven. Sinds 2018 doet de Stichting Grebbelinie in het vizier mee met het uitzetten van de route d.m.v. markeringen. Samen met de vrijwilligers van het Grebbelinie Bezoekerscentrum en de SRVV wil men deelnemers bewust maken van de geschiedenis van dit gebied. Daarom organiseert de SRVV ook de Capitulatie Bevrijdingstocht (mei), de Para Glider Wandeltocht (3 augustus) en de Pegasus Wandeltocht.

Voor de Grebbelinie Wandeltocht betekende de verplaatsing van het startpunt naar het bezoekerscentrum dat de weg vrij was voor een route naar de Grebbeberg (40 km). Via de 30-km wandeling kon de verbinding worden behouden met het Educatief Centrum Grebbelinie in Woudenberg. Vanwege de onzekere weersvooruitzichten werd deze doorgaans polulaire afstand in 2024 minder gelopen. Wie dat wel deed kon bij Grebbelinie in het vizier ook een kijkje nemen in het museum. De kortere wandelingen (10-15 km) deden met name de linie-locaties in Renswoude aan, zoals het Werk aan de Daatselaar bij Camping de Grebbelinie. Samen met hun camping-collega’s van De Kleine Weide doen en deden de recreatieondernemers mee aan het uitzetten van de tocht over en langs hun terrein. Wandelaars kwamen op die manier op het erf van een zorgboerderij en bij Camping de Grebbelinie konden ze terecht bij het net opgeleverde theehuis.

De wandeltocht leverde opnieuw veel enthousiaste reacties op bij de wandelaars en de EHBO had een ontspannen dag. Volgend jaar wordt de Grebbe-Valleitocht weer gehouden op de eerste zaterdag van juli.

Wandelaars ter hoogte van het Werk bij Lambalgen in Woudenberg.

De diverse stichtingen in de Grebbelinie leveren geregeld een bijdrage aan het beheer. Waar Staatsbosbeheer, het Utrechts Landschap en Waterschap Vallei en Veluwe het grote machinale werk op zich nemen, ontfermen de vrijwilligers zich over de zichtbaarheid van de oorlogsobjecten zoals kazematten, tankversperringen en loopgraven. Ook wordt er klein onderhoud gedaan aan klaphekjes, panelen en bewegwijzering. De laatste jaren pakken de vrijwilligersgroepen de werkzaamheden steeds vaker samen op in verschillende formaties. Aan het einde van 2023 gingen o.a. vrijwilligers van de Stichting Grebbelinie in het Vizier, Stichting de Greb, de Stichting Grebbelinie en het Grebbelinie Bezoekerscentrum de dijk op om de linie in Woudenberg ‘winterklaar’ te maken.

Verwijderen van takken blad uit de mundungsgasgrube van de Duitse 703 op de liniedijk bij Woudenberg.

De oude verflaag is onderaan zichtbaar.

Vanwege de relatief grote groep konden in een beperkt tijdsbestek klussen over een aantal kilometer worden uitgevoerd. Blad, takken en zand werden uit de mondingsgaskuil en de entree van een Duitse bunker geschept en geharkt. Hierdoor werden delen van de bunker zichtbaar die lang onder gras, mos en bladeren hadden gelegen. Losse stukken beton werden verplaatst en met een houten drempel werd de betonnen kuil afgesloten voor de modder die bij regenval wordt meegevoerd. Tijdens het werk kon informatie over de constructie worden uitgewisseld. Zo werd de originele roodbruine camouflageverf uit 1945 aangetroffen in een schoongemaakte hoek(zie foto rechts). Na een smakelijke oliebol kon de groep zich verplaatsen naar het noorden.

Andere klussen betroffen het leegvegen van een Nederlandse kazemat en het restant van een koepelkazemat. Tot slot werd een enorme hoeveelheid blad uit de loopgraafreconstructie verwijderd. Het werk werd voorbereid door het Educatief Centrum Woudenberg waar tevens gereedschappen beschikbaar werden gesteld. De activiteiten werden afgesloten met erwtensoep die de Stichting Grebbelinie had meegenomen. Dat stichtingen samenwerken is niet nieuw, maar men zoekt naar wegen om elkaar structureler de helpende hand toe te steken op het gebied van kennis, beheer en praktische vraagstukken. De groepen zijn actief in verschillende regio’s en worden jaarlijks voor uitdagingen gesteld die niet voor elke stichting gelden zoals marketing of huisvesting. Enkele stichtingen richten zich op een specifiek gebied of doelgroep zoals basis- of voortgezet onderwijs. Of zien onderzoek en het delen van kennis als hoofddoel.

Ondanks of misschien juist dankzij de verschillen vormen ze een buitengewoon waardevol ensemble dat samen het militair Erfgoed onderzoekt, herdenkt en bewaart. Eind januari volgt nader overleg tussen de stichtingen, waarbij o.a. ook de Stichting Cunera, de Stichting Slag om de Grebbeberg en de initiatiefnemer van deze bijeenkomst -de Gedachteniskerk in Rhenen- aansluiten.

Met drie kruiwagens en bijna 20 vrijwilligers was de loopgraaf binnen een uur schoongeveegd.

Lex Tempelman op het terras bij het Grebbelinie Bezoekerscentrum. Op tafel een aantal van de fraaie bouwplaten die hij maakte. 

De familie Tempelman liet weten dat Alexander Nicolaas (Lex) Tempelman op 25 oktober 2023 is overleden. Hij zal in de vestingwereld herinnerd worden als begenadigd tekenaar en fijne persoonlijkheid.

De gave of in ieder geval de inspiratie en de liefde voor het tekenen leek Lex Tempelman van zijn vader te hebben overgenomen. Vader Ton Tempelman maakte bijzonder knappe tekeningen van het kamp waar hij in de Tweede Wereldoorlog was opgesloten. De tekeningen werden door Lex bewaard en gekoesterd. Kopieën ervan werden gedeeld met het Grebbelinie Bezoekerscentrum en in een expositie getoond. De bijzondere schetsen van het kampleven maakten indruk op de bezoekers en een aantal afbeeldingen werden opgenomen in het boek Verzwegen Oorlogsjaren. Zoon Lex legde zich toe op technische tekeningen in heldere kleuren. De doorsnedes en bovenaanzichten deden het buitengewoon goed op informatiepanelen waar Tempelman tekeningen voor aanleverde. Hij werkte samen met diverse stichtingen die zich inzetten voor militair erfgoed, waaronder de Stichting Menno van Coehoorn. Met Chris Will produceerde hij het kleurrijke boek De Nieuwe Hollandse Waterlinie in Vogelvlucht waar hij uiteraard de tekeningen voor verzorgde.

Lex Tempelman met het uniform van zijn vader. Op de achtergrond een aantal ingelijste tekeningen van zijn hand.

Vanwege zijn belangstelling en ruimtelijk inzicht koppelde hij de kennis van vestingwerken aan bouwplaten die hij in eigen beheer ontwikkelde en verkocht. Nadat hij de meest gangbare types van kazematten en schuilplaatsen had gerealiseerd wilde hij zich op andere terreinen richten. In 2022 schonk hij zijn collectie bouwplaten aan het Grebbelinie Bezoekerscentrum. Daar is de collectie momenteel te zien in de ruimte van de wisseltentoonstelling. In een aparte hoek hangen afdrukken van tekeningen die zijn vader maakte in Mühlberg am Elbe. En het Genie-uniform waar zijn vader in trouwde na zijn bevrijding uit het kamp. Natuurlijk was Lex tempelman meer dan een tekenaar. De vrijwilligers van de Stichting Grebbelinie en het Grebbelinie Bezoekerscentrum wensen de familie veel sterkte met het verlies van hun echtgenoot, vader en opa.